Lịch sử
Dòng họ Nguyễn Đăng (Xã Mão Điền, Huyện Thuận Thành, Tỉnh Bắc Ninh) là một trong những dòng họ nổi tiếng tại Tỉnh Bắc Ninh.
Nhà thờ họ Nguyễn Đăng.
Theo gia phả dòng họ Nguyễn Đăng ghi chép, từ năm 1443 đến năm 1918 (tức là trong khoảng 475 năm), dòng họ có 91 người đỗ đạt. Trong đó, có 01 trạng nguyên, 01 thám hoa, 06 tiến sĩ, 07 giám sinh, 25 hiệu sinh, 02 tú tài, 05 thiếu khanh, tổng giáo và huyện thừa… Đây là con số không phải dòng họ nào cũng có thể làm được.
Theo gia phả dòng họ Nguyễn Đăng ghi chép, thủy tổ của dòng họ là cụ Nguyễn Đăng A, vốn mang họ Nguyễn Duy. Cụ Công sinh sống vào thời nhà Trần. Nhà Trần suy, đất nước bắt đầu loạn, cụ cùng vợ con bỏ quê đến đất Tiên Du. Cụ vốn hay chữ lại biết phong thủy, đến đây, thấy phong cảnh hữu tình bèn cùng vợ con lưu lại, sinh cơ lập nghiệp.
Từ đời cụ thủy tổ kéo dài đến đời thứ 7 vẫn mang họ Nguyễn Duy, sang đời thứ 8 là cụ Hằng Sơn thì phải đổi sang họ Nguyễn Đăng (Đăng - tức là đèn, ý muốn sau này dòng họ luôn sáng suốt, đời đời có văn học, có người đăng cơ làm quan), vì để tránh tên húy của một người trong họ Chúa Trịnh.
Từ đời cụ Hằng Sơn về sau, con cháu dòng họ Nguyễn Đăng bắt đầu phát lộ đường khoa cử. Cụ Hằng Sơn có hai người con trai thì một người đỗ Thám hoa, một người đỗ Tiến sĩ.
Người con cả là cụ Nguyễn Đăng Cảo, đỗ thám hoa khoa thi Bính Tuất năm 1646 thời Lê Chân Tông. Do khoa thi này không lấy trạng nguyên và bảng nhãn nên Nguyễn Đăng Cảo đỗ đầu trong số những người thi khoa này.
Nguyễn Đăng Cảo làm quan ở Hàn lâm viện đến chức Đô ngự sử, lại có tài ứng đối bang giao làm cho sứ giả nhà Thanh phải nhiều phen kinh ngạc và thán phục. Sau này được bổ chức Đông các Đại học sĩ, nhưng sau đó bị bãi chức vì tính Nguyễn Đăng Cảo là người cương trực, không theo thói đời nên bị nhiều người ghen ghét, gièm pha.
Người con thứ của cụ Hằng Sơn là Nguyễn Đăng Minh, đỗ tiến sĩ cùng khóa với anh, sau giữ chức Tế Tửu Quốc Tử Giám (tương đương hiệu trưởng), phong tặng hộ bộ tả thị lang. Nguyễn Đăng Minh có hai người con trai là Nguyễn Đăng Tuân và Nguyễn Đăng Đạo cùng đỗ tiến sĩ và trạng nguyên cùng một khoa thi năm Chính Hòa thứ 4 (1683) thời Lê Hy Tông. Nguyễn Đăng Tuân làm quan tới chức Phủ doãn phủ Phụng Thiên ở Thăng Long. Riêng Nguyễn Đăng Đạo được coi là kết tinh rực rỡ nhất cho truyền thống hiếu học của gia tộc Nguyễn Đăng, đồng thời là niềm tự hào cho cả một dòng họ.
Nguyễn Đăng Đạo sau khi đỗ trạng nguyên, được đặc cách cử làm tiến Kim tử vinh lộc đại phu, sau thăng làm Thượng thư bộ lễ kiêm Đông các Đại học sĩ, sau đó lại chuyển qua làm Thượng thư bộ Lại, bộ Binh kiêm bồi tụng và tới chức Tể tướng cho đến khi nghỉ hưu vào cuối năm 1710, phong tước Thọ Quân Công. Tài năng của ông được cả Thanh triều biết tới, vua nhà Thanh phong cho ông là trạng nguyên của Bắc triều, ban mũ áo, võng lọng và cho ông vinh quy về nước. Khi ông mất, vua Lê Dụ Tông tặng ông bốn chữ “Lưỡng quốc Trạng nguyên”.
Thành công của Nguyễn Đăng Đạo chịu rất nhiều ảnh hưởng từ bác ruột là thám hoa Nguyễn Đăng Cảo và người cha là tiến sĩ Nguyễn Đăng Minh. Không hề ngẫu nhiên mà vị “lưỡng quốc trạng nguyên” này có những thành tựu rực rỡ đến vậy. Tất cả mọi chuyện đều có gốc tích và sự kiên trì không mệt mỏi của người đi học như trạng nguyên Nguyễn Đăng Cảo.
Ngoài ra, dòng họ Nguyễn Đăng còn có nhiều tiến sĩ không được khắc tên ở văn bia, bởi lẽ sinh vào buổi loạn lạc, nhiều người giữ tiết khí nên treo ấn từ quan, nhiều người không chịu hợp tác với chính quyền mới. Vì vậy, công trạng của các cụ chỉ còn được lưu giữ ở một số cuốn gia phả mà thôi.
Hiện nay dòng họ Nguyễn Đăng làng Bịu đã phân thành nhiều chi, nhưng vẫn lấy nhà thờ Lưỡng quốc trạng nguyên làm gốc tổ. Hậu duệ qua các đời đều trọng học hành và đều có người thành đạt, làm sáng danh dòng họ và quê hương Kinh Bắc hiếu học, khoa bảng. Dòng họ Nguyễn Đăng làng Bịu vẫn luôn là một vọng tộc danh gia đất Kinh Bắc./.
